Kürtçede Şahıs Zamiri

a) Özne durumunda şahıs zamirleri:

Ez (ben)

Tu (sen)

Ew (o)

Em (biz)

Hûn (siz)

Ew (onlar)

b) Tümleç durumunda şahıs zamirleri:

Min (beni)

Te (seni)

Wî (eril) /Wê (dişil) (onu)

Me (bizi)

We (sizi)

Wan (onları)

Örnek:

Tu min dibînî. (Beni görüyorsun.)

Ji bo te (Senin için)

**Eğik durumdaki şahıs zamirleri, iyelik rolü de üstlenir:

Kürtçede Ad Çekimleri

A) Belirli durumdaki adın çekimi

1) Özne durumu ya da yalın durum: Özne durumunda belirli ad, cinsi ve sayısı ne olursa olsun, yalın biçimini korur, yani EK ALMAZ.

a) Tekil eril:

Hesp hat. (At geliyor.)

Mirov dixwe. (Adam yemek yiyor.)

b) Tekil dişil:

Mehîn dibeze. (Kısrak koşuyor.)

Dotmam dikene. (Amca kızı gülüyor.)

c) İki cinsin çoğulu:

Hesp hatin. (Atlar geliyorlar.) => Çoğul olduğunu fiil çekiminden anlıyoruz.

Mirov dixwin. (Adamlar yemek yiyorlar.)

2) Tümleç durumu ya da eğik durum: Cümlede bir tümleç işlevi gördükleri zaman; tekil eril için –î, tekil dişil için –ê, her iki cinsin çoğulu için –an eklerini alırlar.

Eğik durumlardaki ad çekimleri şunlardır:

Kürtçede Takılar (3)

Öncelikle diğer iki yazıda gördüğümüz takılarımızı hatırlayalım;

1) Tamlama takısı:

-ê tekil eril için

-a tekil dişil için

-ên her iki cinsten çoğul için

2) Belgisiz takı:

*Yalın haldeyse;

-ek tekil ve dişi eril için

-in her iki cinsin çoğulu için

*Belgisiz durumdaki ad, bir tümleç ya da bir epitetle tamamlanmışsa;

-ekî (tekil eril için)

-eke (tekil dişil için)

-ine (her iki cinsin çoğulu için)

Kürtçede Takılar (2)

Açık heceyle sona eren bir sözcük söz konusu olduğunda eklenen takı;

a) bir bağlantı ünsüzü araya girerek son heceyle takıyı kaynaştırır ya da;

b) son ünlü ile birleşip büzüşür.

1) “–a” ünlüsüyle sona eren sözcükler: bağlantı ünsüzü “-y” dir. Takılar son ünlüyle birleşip büzüşebilir de.

-a’lı eril sözcükler; zava (damat), çiya (dağ), bira (erkek) kardeş, peya (adam), ga (öküz), ra (kök), ba (rüzgar)

Kürtçede Takılar (1)

Ad yalın haldeyken taşıdığı anlamın belirginliğinde ve genişliğinde değişiklik yapmak için ona eklenen bazı öğelere takı diyoruz. Takılar şunları göstermeye yarar:

1) Ad belirgin olduğu halde, bir başka sözcükle onu daha belirgin duruma getirmek;

Hesp-ê Soro (Soro’nun atı)

2) Belirsiz durumda olduğunu göstermek;

Hesp-ek (Bir at)

A) Tamlama Takısı

Tamlama takısı yalın haldeki bir ad ile onu tamlayacak olan her öğe (epitet, ad, zamir, sözcük grubu) arasında ilinti kurmak için kullanılır. Takıldığı sözcüğün cinsine ve sayısına göre aşağıdaki biçimleri alır:

-ê tekil eril için

-a tekil dişil için

-ên her iki cinsten çoğul için

Kürtçe Sözcüklerde Eril ve Dişil Ayrımı

A) Canlı varlıkları gösteren sözcüklerin cinsi:

1) Erkek varlıkları gösteren bütün cins adlarla, özel adlar erildir.

Örneğin;

Mirov (adam, erkek)

Bav (baba)

Cotkar (çiftçi)

Rîspî (ileri gelen, ak sakallı, yaşlı)

Hesp (at, aygır)

Beran (koç)

Nêrî (teke)

Soro (erkek özel adı)

2) Dişi varlıkları gösteren bütün cins ve özel adlar dişildir.

Örneğin;

Jin (kadın)

Dê/ Dayik (anne)

Kebanî (ev kadını)

Çêlek (inek)

Mehîn (kısrak)

Mî (koyun)

Bizin (keçi)

Rewşen (kadın özel adı)

Avaniya Tebatî (Edilgen Çatı)

Avaniya Tebatî Kürtçe’de “edilgen çatı”dır. İngilizce’de bunun karşılığı “passive voice”tur.

Bir cümlenin aktif kullanımında yüklemi yapan bellidir ve özne olarak adlandırılır. Pasif kullanımında ise özne yüklemden etkilenir. Ayrıca eylemi yapanın, yani öznenin bilinmediği veya önemli olmadığı durumlarda pasif kullanılır.

Kürtçede edilgen çatı “hatin” fiiliyle kurulur.

Hemen bir örnekle açalım, daha sonra tek tek farklı zamanlarda edilgenlik nasıl kurulur onu görelim.

Min pirtûk xwend. (Ben kitap okudum.)

Pirtûk hat xwendin. (Kitap okundu.)

A) Avaniya Tebatî (DEMA NIHA)

Edilgen çatının şimdiki zamanında hatin=> “tê/tê-n”e dönüşür.

Eğer nesnemiz (sözde özne) tekilse “tê”, çoğulsa “tên” kullanılır. Esas fiilimiz her zaman mastar haliyle kullanılır. 

Örneklerle görelim:

Çîrokiya Dema Boriya Têdeyî (Di’li Geçmiş Zamanın Hikayesi)

Di’li geçmiş zamanın hikayesi çok sık kullanılan bir zaman değildir. Genellikle, görülen geçmiş zamanda konuşurken, anlatımı güçlendirmek için kullanılır. Öykülerde çok sık rastlarız. Türkçedeki karşılığı; “geldiydi, yaptıydı, ettiydi” şeklindedir. Türkçe’de bu zamanın literatürdeki karşılığı "-miş'li geçmiş zamanın hikayesi""dir, di'li geçmiş zamanın hikayesine ancak bazı bölgelerde köylülerin konuşma dilinde rastlanır.

Birleşik bir zamandır ve “bûn” yardımcı fiiliyle oluşturulur. Adım adım anlatalım:

!!Fiilimizin di’li geçmiş zaman kökünü ve geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu bileceğiz.

Eğer fiilimiz geçişsizse;

1.adım: Fiilimiz, geçişsiz bir fiil olan “hatin” olsun. Di’li geçmiş zaman kökü neydi? “hat”.

2.adım: “Hat” sessiz harfle bittiği için bûn yardımcı fiiliyle birleştirirken araya bir “–i” kaynaştırması alır ve “hat-i” olur.

3.adım: “Bûn” yardımcı fiilinin geçmiş zaman kökü neydi? “Bû”. Şimdi fiilimizle birleştirelim. “Hat-i-bû”.

Şimdiki Zamanın Hikayesi (Dema Boriya Berdest ya da Çîrokîya Dema Niha)

Di’li geçmiş zamanı hangi durumlarda kullanıyorduk? Geçmişte yaşanmış/olmuş anlık eylem veya durumlarda kullanıyorduk. Peki eylemimiz anlık değil de sürekliliği olan bir eylemse ne yapıyoruz? O vakit, şimdiki zamanın hikayesi devreye giriyor.

Sürekli süreksiz durumunu şöyle açalım. Örneğin; düşmek, bulmak, başlamak bir süreklilik arz etmez, bir anda olur ve biter. Öte yandan, uyumak, çalışmak, öğretmek gibi fiiller bir anda olup bitmeyen sürekliliği olan fiillerdir. Yani, süreksiz olan fiiller için di’li geçmiş zaman (Dema Boriya Têdeyî), sürekli fiiller için de şimdiki zamanın hikayesini (Dema Boriya Berdest) kullanırız. Bu İngilizcedeki Past Continuous Tense’in karşılığıdır. Aynı zamanda “used to” kalıbına da karşılık geldiğini aşağıda göreceğiz.

Bu zamanda iki zaman birleşiktir. Şimdiki zaman (Dema Niha) öneki olan 'di' ve di'li geçmiş zamanın fiil kökü= şimdiki zamanın hikayesi.

Yine burda geçişli/geçişsiz fiil önem arz ediyor.

Dema Boriya Dûdar/Çîrokî (Miş’li Geçmiş Zaman)

Dema boriya dûdar, ya da duyulan geçmiş zaman, bizatihi şahit olmadığımız fakat geçmiş zamanda olan/yaşanan durum veya olaylar için kullanılır. 

Di’li geçmiş zaman (Dema Boriya Têdeyî) anlatırken, mühim olan meselenin, eylemin geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu bilmek olduğunu söylemiştik. Dema Boriya Dûdar için de geçişli/geçişsiz ayrımı aynı derecede önemlidir. Neydi bu geçişli fiil, geçişsiz fiil tekrar bir hatırlayalım:

Geçişli fiiller (Lêkerên gerguhêz): Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere “geçişli fiil” denir. Yani, Geçişli fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alırız.

Geçişsiz fiiller (Lêkerên Negerguhêz): Nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir. Yani, Geçişsiz fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alamayız.

*Fiillere bu soruları sorup, geçişli mi geçişsiz mi olduğunu öğrendikten sonra yapacağımız şeyler;

Dema Boriya Têdeyî/Sade (Di'li Geçmiş Zaman)

Dema boriya têdeyî, geçmişte yaşadığımız ve sona ermiş olayları anlatmak için kullanılır. İngilizcedeki karşılığı “simple past tense”tir.

Geçmiş zamanı öğrenmenin yolu, fiillerin geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu anlamaktan geçer. Nedir bu geçişli ve geçişsiz fiiller bir bakalım:

Geçişli fiiller(Lêkerên gerguhêz): Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere “geçişli fiil” denir. Yani, Geçişli fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alırız.

Örnek vermek gerekirse; dan (vermek) fiili geçişli bir fiildir; ne ve neyi sorularını yönelttiğimizde yanıt alabiliriz. [Min da. (Verdim.) ]

Geçişsiz fiiller(Lêkerên Negerguhêz): Nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir. Yani, Geçişsiz fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alamayız.

Örneğin; hatin (gelmek). Biri size Ez hatim (Geldim) derse, “ne geldin, neyi geldin, kimi geldin?” gibi sorular sorabilir misiniz? Hayır. Öyleyse Hatin geçişsiz bir fiildir.

Dema Bê û Dema Bê ya Nêzîk

Gelecek zaman bir çok dilde olduğu gibi Kürtçede de ikiye ayrılır; gelecek zaman ve yakın gelecek zaman. İngilizceyle kıyaslayacak olursak; “going to” yakın gelecek zamana, “will future” ise gelecek zamana tekabül eder.

Dema bê ya nêzîk

Yakın gelecek zaman (Dema bê ya nêzîk) bir işin henüz yapılmadığı, ancak “yapılmak üzere” olduğu durumlarda kullanılır. Zamanı belirleyen, “kirin” yardımcı fiilidir.

1. adım: “kirin” fiilinin dema niha, yani şimdiki zaman çekimini bir hatırlayalım.

Ez dikim.

Tu dikî.

Ew dike.

Em dikin.

Hûn dikin.

Ew dikin.

2. adım: “kirin” yardımcı fiilinden sonra esas fiil, yani yapmak üzere olduğumuz “fiil” gelir. Bu fiil de raweya fermanî çekimindedir. (Bir önceki konuda raweya fermanî yani emir kipini incelemiştik. !!Burda emir anlamında kullanılmaz asla, sadece çekimler birebir aynıdır. http://konusuyorumamaanlamiyorum.blogspot.com/2012/09/raweya-fermani-emir-kipi.html )

Raweya Fermanî (Emir Kipi)

Emir kipi, fiilin yapılmasını dileyen veya emreden isteme kipidir. Kürtçede, fiillerin Dema Niha’da nasıl çekildiklerini bilmek, Raweya Fermanî olarak nasıl çekildiklerini bilme ve anlamada kolaylık sağlayacaktır. 

Hatırlayacağınız gibi, Dema Niha’da ekimiz ‘di’ idi, Raweya Fermanî içinse ‘bi’ ekini kullanırız. Özcesi, bir çok fiilde, Dema Niha çekimini bildiğiniz bir fiilden ‘di’yi atıp yerine ‘bi’ koyduğunuzda raweya fermanî çekimini elde ederiz. (Bazı fiiller –bi eki almadan emir kipi şeklinde çekilirler, o yüzden ‘bir çok’ diye belirttim, onları aşağıda açıklayacağım.)

Kürtçe filllerin şimdiki zamandaki kökünü göstererek, raweya fermanî çekimlerini yapalım şimdi de;

1) yalın fiillerde emir kipi çekimi;

Birin (Götürmek) : Bu fiilde mastar eki –irin’dir. Onu attığımızda geriye ‘b’ kalır. Bu kökün önüne –bi ekini, sonunaysa, tekil şahıs (sen) ise –e , çoğul şahıs (siz) ise –in, getirerek emir kipinde çekimini yapmış oluruz. Bi-b-e => Bibe! (Götür!)

Birîn (Kesmek) : Bu fiilde mastar eki –în’dir. Onu atınca geriye ‘bir’ kalır. Bu kökün önüne –bi ekini, sonunaysa tekil şahıs (sen) ise –e , çoğul şahıs (siz) ise –in getirerek çekimi yapmış oluruz. Bi-bir-e=> Bibire! (Kes!)

Dema Niha (Şimdiki Zaman)

Türkçede şimdiki zaman üst başlığında iki ayrı haber kipiyle karşılaşırız; geniş zaman(-r, -ar, -er) ve şimdiki zaman (-iyor, -ıyor). İngilizcede de bu ayrım söz konusudur; simple present tense ve present continuous tense şeklinde. Kürtçeye baktığımızdaysa, şuan yaşanan veya rutinlik arz eden bir olayı ve durumu anlatan haber kipi tektir; Dema Niha. Bu şekilde, anlama göre (kullanılan zaman belirteçlerine dikkat ederek), hem rutin bir durum/olay (geniş zaman), hem de o anda yaşanan bir durum veya olay (şimdiki zaman) anlatılabilir.

*Kürtçede şimdiki zamanı belirtmek için ‘di’ öneki kullanılır. Yardımcı fiilin bulunmadığı durumlarda, -di fiilin başına getirilir ve sonuna da bitişik şekilde zamir eki (-im / - î / -e/ -in / -in/ -in ) eklenir.

*Şimdi, yardımcı fiil barındırmayan fiillerden birkaç örnek görelim:

Örnek 1:

Kirîn (Satın almak)

Ez dikirim. (Ben satın alıyorum.)

Tu dikirî. (Sen satın alıyorsun.)

Ew dikire. (O satın alıyor.)

Em dikirin. (Biz satın alıyoruz.)

Hûn dikirin. (Siz satın alıyorsunuz.)

Ew dikirin. (Onlar satın alıyorlar.)