Dema Boriya Têdeyî/Sade (Di'li Geçmiş Zaman)

Dema boriya têdeyî, geçmişte yaşadığımız ve sona ermiş olayları anlatmak için kullanılır. İngilizcedeki karşılığı “simple past tense”tir.

Geçmiş zamanı öğrenmenin yolu, fiillerin geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu anlamaktan geçer. Nedir bu geçişli ve geçişsiz fiiller bir bakalım:

Geçişli fiiller(Lêkerên gerguhêz): Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere “geçişli fiil” denir. Yani, Geçişli fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alırız.

Örnek vermek gerekirse; dan (vermek) fiili geçişli bir fiildir; ne ve neyi sorularını yönelttiğimizde yanıt alabiliriz. [Min da. (Verdim.) ]

Geçişsiz fiiller(Lêkerên Negerguhêz): Nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir. Yani, Geçişsiz fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alamayız.

Örneğin; hatin (gelmek). Biri size Ez hatim (Geldim) derse, “ne geldin, neyi geldin, kimi geldin?” gibi sorular sorabilir misiniz? Hayır. Öyleyse Hatin geçişsiz bir fiildir.

**Yukarıda çok basit şekilde özetledim. Geçişli ve geçişsiz fiilleri bu şekilde ayırt etmek çok kolaydır. Bu fiil geçişli, bu geçişsiz diye ezber yapmanıza lüzum yok, bu sorular ayırt etmeniz için kâfidir.

Şimdi bu geçişli/ geçişsiz fiiller niye önemli ona gelelim. Kürtçede geçişli fiillerle kurulan cümlelerin geçmiş zamanlarında özne büküm alır. Yani normalde şahıs zamirlerimiz neydi: Ez /Tu /Ew /Em/ Hûn/ Ew işte eğer fiilimiz geçişli yani nesne alan bir fiilse, öznemiz bükümlü zamir halini alır.

Şöyle ki;

Ez > Min

Tu > Te

Ew > Wî (eril) , Wê (Dişil)

Em > Me

Hûn > We

Ew > Wan

İki örnekle duruma açıklık getirelim.

1) Geçişli fiil: Min duh (dün) li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Ben dün Ax filmini seyrettim.) İzlemek/Seyretmek yani temaşe kirin geçişli bir fiildir, ne, neyi sorularını sorarız, yani nesne alır. Buradaki nesne “fîlmê Ax”tır. Özneye bakarsak da bükümlü bir hal almış, ez=> min olmuştur. Şimdi bu cümleyi diğer bükümlü zamirlere göre yeniden yazalım:

Te duh  li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Sen dün Ax filmini izledin.)

Wî/Wê duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (O dün Ax filmini izledi.)

Me duh li fîlme “Ax” temaşe kir. (Biz dün Ax filmini izledik.)

We duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Siz dün Ax filmini izlediniz.)

Wan duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Onlar dün Ax filmini izlediler.)

*Gördüğünüz gibi geçişli fiillerde “fiil” asla şahıs eki almaz. Biz bükümlü zamirden, eylemi yapan kişiyi anlarız, özetle fiilin çekimi her şahıs için aynıdır (temaşe kir).

!!!Fakat, nesnemiz çoğulsa o zaman fiil –in yani çoğul ekini alır. Daha açığı, geçişli fiillerde, fiil nesneye göre çekilir, nesne tekilse ek almaz, çoğulsa –in ekini alır.

Örneğin, Min duh li filmên “Ax” û “Baran” temaşe kirin. Burada nesnemiz çoğuldur, birden fazladır, bu sebeple, fiilimiz –in ekini almıştır.

2) Geçişsiz fiiller: Ez duh çûm pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittim.) Gittim fiiline, ne gittin, neyi gittin, kimi gittin sorularını sorduğumuzda cevap alamayız, çünkü geçiçsiz fiil olduğundan nesne almaz. O yüzden de özne yani kişi zamirleri bükümlü haliyle değil, normal haliyle kullanılır. Fiil de her durumda şahıs eklerini alır ve ona göre çekilir.

Şimdi diğer şahıslara göre nasıl çekildiğine bakalım.

Tu duh çûyî pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Sen dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittin.)

Ew duh çû pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (O dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gitti.)

Em duh çûn pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Biz dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittik.)

Hûn duh çûn pêşangehê w3enesaz Fewzî Bîlge. (Siz dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittiniz.)

Ew duh çûn pêşangehê wênesaz Fewzî Bîlge. (Onlar dün ressam Fewzî Bîlge’nin sergisine gittiler.)

Şimdi fiil çekimlerine gelelim:

Kürtçede asıl fiillerden, mastar ekini attığımızda di’li geçmiş zamanda kullanılan fiilin kökü kalır.

Bunu kolaylaştırmak için bir formül önerebilirim:

*Kürtçe'de mastar ekleri "n ve in"dır.. Fiilin sonunda eğer "in" varsa direkt onu atarız ama eğer "in" yoksa "an, en, ûn" şeklinde bittiyse ki bu da "n" mastarlı bir fiil demektir, işte o zaman "n"yi atarız.. 

Örneğin; got-in=> “got”, alast-in => “alast”, avêt-in=> avêt, barand-in=> barand, bezand-in=> bezand..

Westa-n=> westa, stra-n=> stra , dada-n= > dada, çû-n=> çû, bû-n=> bû gibi..

Eğer fiil –în’le bitiyorsa î’den sonrası atılır. Yaygın kullanımsa şöyledir; -î’nin yanına “-ya” gelir, î’nin şapkası düşer ve sonuç olarak “-iya” olur.

Örneğin; barîn=> barî ya da bariya,  bezîn => bezî ya da beziya firîn=> firî ya da firiya gibi..

Fiillerin kökünü bulmayı anladıktan sonra işimiz çok kolay. Fiil geçişli mi geçişsiz mi ona bakacağız. Geçişli ise bükümlü zamir (Min/ Te/ Wî-Wê/ Me/ We / Wan) kullanacağız, nesnemiz tekilse fiilimiz ek’siz, çoğulsa –in eki alacak ve herşey tamam. Fiil geçişsiz ise de, şahıs zamiri (Ez /Tu /Ew/ Em / Hûn/ Ew) kullanacağız ve kök halindeki fiilimize şahıs eklerimizi (-im / î/ e / in / in/ in) ekleyeceğiz ve işlem tamam.

OLUMSUZLUK

Di’li geçmiş zamanda olumsuzluk anlamı veren ekimiz “ne”dir. Bu ek, fiilin başına eklenir ve böylece olumsuzluk anlamı verilmiş olur.

Örneğin; Min nexwar. (Ben yemedim.)

Min neda. (Ben vermedim.)

Ez neçûm. (Ben gitmedim.)

Örnek bir metin paylaşalım:

Çiya: Rojbaş Dilhat, tu duh li ku derê bûyî? (İyi günler Dilhat, dün neredeydin?)

Dilhat: Rojbaş hevalê Çiya, ez duh bi hevalan re çûm ser Kela Wanê. (İyi günler Çiya arkadaş, dün arkadaşlarla Wan Kalesi’ne gittim.)

Çiya: Te çima gazî min nekir? (Niye beni çağırmadın?)

Dilhat: Min telefonî malê kir, lê tu ne li malê bûyî. (Eve telefon ettim, ama sen evde değildin.)

Çiya: Xem nake, geşta we çawa derbas bû? (Her neyse, geziniz nasıl geçti?

Dilhat: Gelekî xweş bû. (Çok güzeldi.) Em sere sibê zû rabûn. (Sabahleyin erken kalktık.) Em bi erebeya Reşo çûn. (Reşo’nun arabasıyla gittik.)

Çiya: Reşo jî hat?(Reşo da geldi mi?)

Dilhat: Belê, ez, Reşo, Gulê, Demhat û Fatê em bi hev re çûn. (Evet, ben, Reşo, Gulê, Demhat ve Fatê birlikte gittik.) Em zû gihîştin wê dere. (Erkenden oraya vardık.) Me ji xwe re cihekî xweş dît û em li wir rûniştin. (Güzel bir yer gördük ve orada oturduk.) Me taştêya xwe xwar. (Kahvaltımızı ettik.) Dûre, em hilkişiyan ser kele. (Sonra, kaleye tırmandık.) Ji ser kele bajarê Wanê pir xweş xuya dike. ( Kalenin üzerinden Wan şehri çok güzel görünüyor.) Li wir hin zarok hebûn. (Orada birkaç çocuk vardı.) Wan ji me re qala dîroka Kela Wanê kir. (Bize, Wan Kalesi’nin tarihinden bahsettiler.) Me gelek wêne kişandin. (Çok fotoğraf çektik.) Paşê em daketin jer, me firavîn xwar. (Sonra aşağı indik, öğle yemeği yedik.)

Çiya: Noşîcan be, we çi xwar? (Afiyet olsun ne yediniz?)

Dilhat: Me bi xwe re masî birin û li ser manqelê biraştin.( Kendimize balık aldık ve mangalda pişirdik.)

Çiya: We paşê çi kir? (Sonra ne yaptınız?)

Dilhat: Paşê jî Demhat li tembûrê da û me li ber govend girt. (Sonra da Demhat saz çaldı ve biz halay çektik.)

***

Dîtin fiili

Dîtin, yani görmek fiili geçişli bir fiildir yani nesne alır. Eğer gördüğümüz; cins isim değil de şahıs ise, fiil o şahsa göre çekilir.

Nasıl mı?

Te ez dîtim. (Sen beni gördün.)

Min tu ditî. (Ben seni gördüm.)

Wan ew dît. (Onlar onu gördü.)

Wê em dîtin. (Siz bizi gördünüz.)

Me hûn dîtin. (Biz sizi gördük.)

Wî ew dîtin. (O, onları gördü.)

*Özetle, ortaya gelen yani görülen kişi, fiil çekimini etkiler. Görülen 1.tekil şahıssa, dît-im olur, görülen 2.tekil şahıssa fiile –î eklenir, 3.tekil şahıssa ek almaz dît olur, görülen kişi, 1. 2. veya 3.çoğulsa dît-in olur. Yani burada önemli nokta, fiilimizi özneye yani “gören kişi”ye göre değil, “görülen kişi”ye göre çekiyor oluşumuz.

Lêker	Wate	Dema Boriya Têdeyî	Neyînî
Anîn	Getirmek	Anî	Neanî
Gotin	Söylemek	Got	Negot
Xwarin	Yemek	Xwar	Nexwar
Hatin	Gelmek	Hat	Nehat
Avêtin	Atmak	Avêt	Neavêt
Bihîstin	Duymak	Bihîst	Nebihîst
Bijartin	Seçmek	Bijart	Nebijart
Biraştin	Izgara Etmek	Biraşt	Nebiraşt
Birin	Götürmek	Bir	Nebir
Bûn	Olmak	Bû	Nebû
Cûtin	Çiğnemek	Cût	Necût
Çûn	Gitmek	Çû	Neçû
Dayîn/Dan	Vermek	Da	Neda
Dîtin	Görmek	Dît	Nedît
Dotin	Sağmak	Dot	Nedot
Firotin	Satmak	Firot	Nefirot
Gestin	Isırmak/Dişlemek	Gest	Negest
Gihîştin	Ulaşmak/Olgunlaşmak	Gihîşt	Negihîşt
Girtin	Yakalamak/Alıkoymak	Girt	Negirt
Guhartin	Değiştirmek	Guhart	Neguhart
Guhastin	Aktarmak/Nakletmek	Guhast	Neguhast
Guvaştin	Sıkmak	Guvaşt	Neguvaşt
Hejmartin	Saymak	Hejmart	Nehejmart
Hinartin	Göndermek/Yollamak	Hinart	Nehinart
Ketin	Düşmek	Ket	Neket
Kirin	Yapmak	Kir	Nekir
Kolan	Kazmak	Kola	Nekola
Kuştin	Öldürmek	Kuşt	Nekuşt
Kutan	Dövmek/Vurmak	Kuta	Nekuta
Lîstin	Oynamak	Lîst	Nelîst
Malaştin	Süpürmek/Silmek	Malaşt	Nemalaşt
Mayîn/Man	Kalmak	Ma	Nema
Mirin	Ölmek	Mir	Nemir
Nivistin	Uyumak/Yatmak	Nivist	Nenivist
Pan	Beklemek	Pa	Nepa
Parastin	Savunmak	Parast	Neparast
Pişaftin	Eritmek/Asimile Etm.	Pişaft	Nepişaft
Qefaltin	Yakalamak/Zapt etm.	Qefalt	Neqefalt
Qeşartin	Soymak(Kabuğunu)	Qeşart	Neqeşart
Sotin	Yakmak	Sot	Nesot
Stran	Şarkı söylemek	Stra	Nestra
Şikestin	Kırılmak/Yenilmek	Şikest	Neşikest
Şûştin	Yıkamak	Şûşt	Neşûşt
Westan	Yorulmak	Westa	Newesta
Xistin	Düşürmek/İndirmek	Xist	Nexist
Xwendin	Okumak	Xwend	Nexwend
Xwestin	İstemek	Xwest	Nexwest
Zan	Doğmak/Doğurmak	Za	Neza
Barîn	Yağmak	Barî	Nebarî
Bezîn	Koşmak	Bezî/Beziya	Nebezî/Nebeziya
Civîn	Toplanmak	Civî/Civiya	Necivî/Neciviya
Çinîn	Biçmek/Koparmak	Çinî	Neçinî
Êşîn	Ağrımak	Êşî/Êşiya	Neêşî/Neêşiya
Firîn	Uçmak	Firî/Firiya	Nefirî/Nefiriya
Gerîn	Gezmek/Dolaşmak	Gerî/Geriya	Negerî/Negeriya
Guhêrin	Değişmek	Guherî	Neguherî
Herikîn	Akmak	Herikî	Neherikî
Karîn	Yapabilme/Edebilme	Karî/Kariya	Nekarî/Nekariya
Kelîn	Kaynamak/Haşlanmak	Kelî/Keliya	Nekelî/Nekeliya
Kenîn	Gülmek	Kenî/Keniya	Nekenî/Nekeniya
Kirîn	Satın almak	Kirî	Nekirî
Meşîn	Yürümek	Meşî/Meşiya	Nemeşî/Nemeşiya
Nasîn	Tanımak	Nasî	Nenasî
Nêrîn	Bakmak	Nêrî	Nenêrî
Nivîsîn	Yazmak	Nivîsî	Nenivîsî
Peyivîn	Konuşmak	Peyivî	Nepeyivî
Qedîn	Bitmek	Qedî/Qediya	Neqedî/Neqediya
Qerisîn	Sıkışmak/Donmak	Qerisî	Neqerisî
Qetîn	Kopmak/Yırtılmak	Qetî/Qetiya	Neqetî/Neqetiya
Qewimîn	Meydana Gelmek	Qewimî	Neqewimî
Revîn	Kaçmak	Revî/Reviya	Nerevî/Nereviya
Şewitîn	Yanmak	Şewitî	Neşewitî
Weşîn	Yayımlanmak/Dökülmek	Weşî/Weşiya	Neweşî/Neweşiya
Xebitîn	Çalışmak	Xebitî	Nexebitî
Xeyîdîn	Küsmek	Xeyidî	Nexeyidî
Barandin	Yağdırmak	Barand	Nebarand
Bezandin	Koşturmak	Bezand	Nebezand
Ceribandin	Denemek/Sınamak	Ceriband	Neceriband
Civandin	Toplamak/Yığmak	Civand	Necivand
Çirandin	Yırtmak	Çirand	Neçirand
Domandin	Devam etm/Sürdürmek	Domand	Nedomand
Êşandin	Acıtmak/Ağrıtmak	Êşand	Neêşand
Firandin	Uçurmak	Firand	Nefirand
Gerandin	Gezdirmek	Gerand	Negerand
Guherandin	Değiştirmek	Guherand	Neguherand
Herikandin	Akıtmak	Herikand	Neherikand
Kişandin	Çekmek	Kişand	Nekişand
Kelandin	Kaynatmak/Haşlamak	Keland	Nekeland
Kenandin	Güldürmek	Kenand	Nekenand
Meşandin	Yürütmek	Meşand	Nemeşand
Nasandin	Tanıtmak	Nasand	Nenasand
Peyivandin	Konuşturmak	Peyivand	Nepeyivand
Qedandin	Bitirmek	Qedand	Neqedand
Qerisandin	Sıkıştırmak/Dondurmak	Qerisand	Neqerisand
Qetandin	Koparmak/Yırtmak	Qetand	Neqetand
Revandin	Kaçırmak	Revand	Nerevand
Rijandin	Dökmek	Rijand	Nerijand
Şandin	Göndermek/Yollamak	Şand	Neşand
Şewitandin	Yakmak	Şewitand	Neşewitand
Tewandin	Eğmek/Bükmek	Tewand	Netewand
Weşandin	Yayımlamak	Weşand	Neweşand
Xebitandin	Çalıştırmak	Xebitand	Nexebitand
Xeyîdandin	Küstürmek	Xeyidand	Nexeyidand
Zivîrandin	Geri göndermek	Zîvirand	Nezivirand
Çêkirin	İmal etm/Üretmek	Çêkir	Neçêkir
Dadan/Daran	Kapamak/Kitlemek	Dada	Nedada
Dagirtin	Doldurmak	Dagirt	Nedagirt
Daketin	İnmek	Daket	Nedaket
Damezirandin	Kurmak	Damezirand	Nedamezirand
Daxistin	İndirmek/Düşürmek	Daxist	Nedaxist
Rahiştin	Asılmak(bir işe)	Rahişt	Nerahişt
Raketin	Yatmak	Raket	Neraket
Rakirin	Kaldırmak/Sökmek	Rakir	Nerakir
Raxistin	Sermek/Döşemek	Raxist	Neraxist
Rûniştin	Oturmak	Rûnişt	Nerûnişt
Vebûn	Açılmak	Vebû	Nevebû
Vegerîn	Geri dönmek	Vegerî/Vegeriya	Nevegerî/Nevegeriya
Vegotin	Anlatmak	Vegot	Nevegot
Vekirin	Açmak	Vekir	Nevekir
Veqetandin	Ayırmak	Veqetand	Neveqetand
Veşartin	Saklamak	Veşart	Neveşart
Wergerandin	Çeviri yapmak	Wergerand	Newergerand

 *Düzeltmek istediğiniz bir şey, ya da yanlış bulduğunuz anlatım söz konusuysa berfdimsk@gmail.com a mail atabilirsiniz.