Dema Niha (Şimdiki Zaman)

Türkçede şimdiki zaman üst başlığında iki ayrı haber kipiyle karşılaşırız; geniş zaman(-r, -ar, -er) ve şimdiki zaman (-iyor, -ıyor). İngilizcede de bu ayrım söz konusudur; simple present tense ve present continuous tense şeklinde. Kürtçeye baktığımızdaysa, şuan yaşanan veya rutinlik arz eden bir olayı ve durumu anlatan haber kipi tektir; Dema Niha. Bu şekilde, anlama göre (kullanılan zaman belirteçlerine dikkat ederek), hem rutin bir durum/olay (geniş zaman), hem de o anda yaşanan bir durum veya olay (şimdiki zaman) anlatılabilir.

*Kürtçede şimdiki zamanı belirtmek için ‘di’ öneki kullanılır. Yardımcı fiilin bulunmadığı durumlarda, -di fiilin başına getirilir ve sonuna da bitişik şekilde zamir eki (-im / - î / -e/ -in / -in/ -in ) eklenir.

*Şimdi, yardımcı fiil barındırmayan fiillerden birkaç örnek görelim:

Örnek 1:

Kirîn (Satın almak)

Ez dikirim. (Ben satın alıyorum.)

Tu dikirî. (Sen satın alıyorsun.)

Ew dikire. (O satın alıyor.)

Em dikirin. (Biz satın alıyoruz.)

Hûn dikirin. (Siz satın alıyorsunuz.)

Ew dikirin. (Onlar satın alıyorlar.)

Örnek 2:

Xwarin (Yemek)

Ez dixwim. (Ben yiyorum)

Tu dixwî. (Sen yiyorsun)

Ew dixwe. (O yiyor)

Em dixwin. (Biz yiyoruz)

Hûn dixwin. (Siz yiyorsunuz)

Ew dixwin. (Onlar yiyorlar)

*Kürtçe’de yardımcı fiil barındıran bir çok fiil mevcuttur. Bu tarz fiillerin, şimdiki zamandaki çekimleri de diğerlerinden farklıdır. Yardımcı fiil barındırmayan fiillerde, -di eki fiilin başına konurken, yardımcı fiil barındıran fiillerde –di eki esas fiil ile yardımcı fiil arasına konur. Esas fiillerin tek başına anlamları yoktur.

Örnek1:

Rabûn: kalkmak

[Bu fiil, bûn yardımcı fiilini barındırmaktadır. (Ra-bûn)]

Ez radibim. (Ben kalkıyorum.)

Tu radibî. (Sen kalkıyorsun.)

Ew radibe. (O kalkıyor.)

Em radibin. (Biz kalkıyoruz.)

Hûn radibin. (Siz kalkıyorsunuz.)

Ew radibin. (Onlar kalkıyorlar.)

Örnek2:

Vekirin: açmak

[Bu fiil, kirin yardımcı fiilini barındırmaktadır. (Ve-kirin)]

Ez vedikim. (Ben açıyorum.)

Tu vedikî. (Sen açıyorsun.)

Ew vedike. (O açıyor.)

Em vedikin. (Biz açıyoruz.)

Hûn vedikin. (Siz açıyorsunuz.)

Ew vedikin. (Onlar açıyorlar.)

*Bunların dışında bir de birleşik, yani bir isim ve bir fiilden oluşan fiiller vardır. Bunların çekiminde fiil baz alınır ve sadece o çekilir.

Örnek1:

Beşdar bûn: katılmak (bir şeye)

[Beşdar isim, bûn ise fiildir.]

Ez beşdar dibim. (Ben katılıyorum.)

Tu beşdar dibî. (Sen katılıyorsun.)

Ew beşdar dibe. (O katılıyor.)

Em beşdar dibin. (Biz katılıyoruz.)

Hûn beşdar dibin. (Siz katılıyorsunuz.)

Ew beşdar dibin. (Onlar katılıyorlar.)

*Beşdar bûn fiili bir nesne aldığı için çoğu zaman yalın halde (eksiz) kullanılmaz.

Örneğin; Ez her sibe beşdarî li civînê dibim. (Ben her sabah toplantıya katılırım.) 

Şayet bir nesne belirtiliyorsa, beşdar’ın sonuna –î eki gelir. Aynı zamanda, burda zaman belirteci olarak her sibe (her sabah) mevcut olduğundan, geniş zamandan söz edildiğini anlıyoruz. Son olarak da beşdar bûn’dan sonra nesne geliyorsa her zaman önüne –li eki alır, tıpkı guhdarî kirin, nêhêrin ya da nêrîn, temaşe kirin vs. gibi.

Örnek2:

Hişyar kirin: uyandırmak
[Hişyar (uyanık) isim, kirin ise fiildir.]

Ez hişyar dikim. (Ben uyandırıyorum.)

Tu hişyar dikî. (Sen uyandırıyorsun.)

Ew hişyar dike. (O uyandırıyor.)

Em hişyar dikin. (Biz uyandırıyoruz.)

Hûn hişyar dikin. (Siz uyandırıyorsunuz.)

Ew hişyar dikin. (Onlar uyandırıyorlar.)

Mesela; Bavê min her sibe me hişyar dike. (Babam her sabah bizi uyandırır.) Burda da birini uyandırmak söz konusu olduğundan hişyar kirin’dan evvel bükümlü zamirlerimiz gelir. (min/ te/ wî(eril)- wê(dişil) / me/ we / wan )

Şimdiki Zamanın olumsuzu  (-Na)

*Şimdiki zamanda olumsuzluk anlamı vermek için ‘di’ yerine, ‘na’ ekini getirmek yeterlidir.

Yukarıda 3 grupta verdiğimiz örneklerin olumsuzlarına bakalım şimdi de:

Örnek1:

Xwarin (Yemek)

Ez naxwim. (Ben yemiyorum)

Tu naxwî. (Sen yemiyorsun)

Ew naxwe. (O yemiyor)

Em naxwin. (Biz yemiyoruz)

Hûn naxwin. (Siz yemiyorsunuz)

Ew naxwin. (Onlar yemiyorlar)

Örnek2:

Rabûn: kalkmak

Ez ranabim. (Ben kalkmıyorum.)

Tu ranabî. (Sen kalkmıyorsun.)

Ew ranabe. (O kalkmıyor.)

Em ranabin. (Biz kalkmıyoruz.)

Hûn ranabin. (Siz kalkmıyorsunuz.)

Ew ranabin. (Onlar kalkmıyorlar.)

Örnek3:

Hişyar kirin: uyandırmak

Ez hişyar nakim. (Ben uyandırmıyorum.)

Tu hişyar nakî. (Sen uyandırmıyorsun.)

Ew hişyar nake. (O uyandırmıyor.)

Em hişyar nakin. (Biz uyandırmıyoruz.)

Hûn hişyar nakin. (Siz uyandırmıyorsunuz.)

Ew hişyar nakin. (Onlar uyandırmıyorlar.)

*Aşağıda, örnek bir parça paylaşayım, böylece geniş zaman olarak nasıl kullanıldığına bakalım:

Dîlan, her roj serê sibehê zû radibe. (Dîlan her gün, sabahleyin erken kalkar.) Serçavan xwe dişo. (Elini yüzünü yıkar.) Taştêya xwe dixwe. (Kahvaltısını eder.) Piştre, ew bi serwîsê diçe dibistanê. (Ondan sonra, servisle okula gider.) Waneyên wê nîvro diqedin. (Dersleri, öğlen biter.) Dîlan ji dibistanê derdikeve, tê malê. (Dîlan okuldan ayrılır, eve gelir.) Ew firavîna xwe li malê dixwe. (Evde öğle yemeğini yer.) Paşê derdikeve derve, û heta berêvarê dema xwe bi çalakiyên cihêreng derbas dike. (Sonra dışarı çıkar, ve akşamüstüne kadar, zamanını değişik etkinliklerle geçirir.) Paşê dîsa vedigere malê. (Sonra yine eve döner.) Tevî malbata xwe şîvê dixwe. (Ailesiyle birlikte akşam yemeği yer.)

*Parçadan anlaşılacağı üzre, her gün yaptığımız şeyleri anlatmak için Dema Niha kullanırız.

*O anda yapıyor olduğumuz şeyi anlatmak için, yine Dema Niha kullanırız.

Örneğin;

-Dîlan, tu çi dikî? (Dîlan, ne yapıyorsun?)

+Ez pirtûkê dixwînim. (Kitap okuyorum.)

Lêker	Wate	Forma Dema Niha	Neyîniya Dema Niha
Anîn	Getirmek	Tîne (Dihîne)	Nayîne
Hêlan	Bırakmak/Terk etmek	Dihêle	Nahêle
Gotin	Söylemek	Dibêje	Nabêje
Xwarin	Yemek	Dixwe	Naxwe
Hatin	Gelmek	Tê (Dihê)	Nayê
Avêtin	Atmak	Diavêje	Navêje
Bihîstin	Duymak	Dibihîze	Nabihîze
Bijartin	Seçmek	Dibijêre	Nabijêre
Biraştin	Izgara Etmek	Dibirêje	Nabirêje
Birin	Götürmek	Dibe	Nabe
Bûn	Olmak	Dibe	Nabe
Cûtin	Çiğnemek	Dicû	Nacû
Çûn	Gitmek	Diçe	Naçe
Dayîn/Dan	Vermek	Dide	Nade
Dîtin	Görmek	Dibîne	Nabîne
Dotin	Sağmak	Didoşe	Nadoşe
Firotin	Satmak	Difiroşe	Nafiroşe
Gestin	Isırmak/Dişlemek	Digeze	Nageze
Gihîştin	Ulaşmak/Olgunlaşmak	Digihêje	Nagihêje
Girtin	Yakalamak/Alıkoymak	Digire	Nagire
Guhartin	Değiştirmek	Diguhêre	Naguhêre
Guhastin	Aktarmak/Nakletmek	Diguhêze	Naguhêze
Guvaştin	Sıkmak	Diguvêşe	Naguvêşe
Hejmartin	Saymak	Dihejmêre	Nahejmêre
Hinartin	Göndermek/Yollamak	Dihinêre	Nahinêre
Hiştin	Bırakmak	Dihêle	Nahêle
Ketin	Düşmek	Dikeve	Nakeve
Kirin	Yapmak	Dike	Nake
Kolan	Kazmak	Dikole	Nakole
Kuştin	Öldürmek	Dikuje	Nakuje
Kutan	Dövmek/Vurmak	Dikute	Nakute
Lîstin	Oynamak	Dilîze	Nalîze
Malaştin	Süpürmek/Silmek	Dimalêje	Namalêje
Mayîn/Man	Kalmak	Dimîne	Namîne
Mirin	Ölmek	Dimire	Namire
Nivistin	Uyumak/Yatmak	Dinive	Nanive
Pan	Beklemek	Dipê	Napê
Parastin	Savunmak	Diparêze	Naparêze
Pişaftin	Eritmek/Asimile Etm.	Dipişêve	Napişêve
Qefaltin	Yakalamak/Zapt etm.	Diqefêle	Naqefêle
Qeşartin	Soymak(Kabuğunu)	Diqeşêre	Naqeşêre
Rêtin	Dökmek	Dirêje	Narêje
Sotin	Yakmak	Disoje	Nasoje
Stran	Şarkı söylemek	Distrê	Nastrê
Şikestin	Kırılmak/Yenilmek	Dişikê	Naşikê
Şûştin	Yıkamak	Dişo	Naşo
Westan	Yorulmak	Diweste	Naweste
Xistin	Düşürmek/İndirmek	Dixe	Naxe
Xwendin	Okumak	Dixwîne	Naxwîne
Xwestin	İstemek	Dixwaze	Naxwaze
Zan	Doğmak/Doğurmak	Dizê	Nazê
Barîn	Yağmak	Dibare	Nabare
Bezîn	Koşmak	Dibeze	Nabeze
Borîn	Geçmek	Dibore	Nabore
Civîn	Toplanmak	Dicive	Nacive
Çinîn	Biçmek/Koparmak	Diçine	Naçine
Êşîn	Ağrımak	Diêşe	Naêşe
Firîn	Uçmak	Difire	Nafire
Gerîn	Gezmek/Dolaşmak	Digere	Nagere
Guhêrin	Değişmek	Diguhere	Naguhere
Herikîn	Akmak	Diherike	Naherike
Karîn	Yapabilme/Edebilme	Dikare	Nikare
Kelîn	Kaynamak/Haşlanmak	Dikele	Nakele
Kenîn	Gülmek	Dikene	Nakene
Kirîn	Satın almak	Dikire	Nakire
Meşîn	Yürümek	Dimeşe	Nameşe
Nasîn	Tanımak	Dinase	Nasnake
Nêrîn	Bakmak	Dinêre	Nanêre
Nivîsîn	Yazmak	Dinivîse	Nanivîse
Peyivîn	Konuşmak	Dipeyive	Napeyive
Qedîn	Bitmek	Diqede	Naqede
Qerisîn	Sıkışmak/Donmak	Diqerise	Naqerise
Qetîn	Kopmak/Yırtılmak	Diqete	Naqete
Qewimîn	Meydana Gelmek	Diqewime	Naqewime
Revîn	Kaçmak	Direve	Nareve
Şewitîn	Yanmak	Dişewite	Naşewite
Weşîn	Yayımlanmak/Dökülmek	Diweşe	Naweşe
Xebitîn	Çalışmak	Dixebite	Naxebite
Xeyîdîn	Küsmek	Dixeyide	Naxeyide
Barandin	Yağdırmak	Dibarîne	Nabarîne
Bezandin	Koşturmak	Dibezîne	Nabezîne
Ceribandin	Denemek/Sınamak	Diceribîne	Naceribîne
Civandin	Toplamak/Yığmak	Dicivîne	Nacivîne
Çirandin	Yırtmak	Diçirîne	Naçirîne
Domandin	Devam etm/Sürdürmek	Didomîne	Nadomîne
Êşandin	Acıtmak/Ağrıtmak	Diêşîne	Naêşîne
Firandin	Uçurmak	Difirîne	Nafirîne
Gerandin	Gezdirmek	Digerîne	Nagerîne
Guherandin	Değiştirmek	Diguherîne	Naguherîne
Herikandin	Akıtmak	Diherikîne	Naherikîne
Kişandin	Çekmek	Dikişîne	Nakişîne
Kelandin	Kaynatmak/Haşlamak	Dikelîne	Nakelîne
Kenandin	Güldürmek	Dikenîne	Nakenîne
Meşandin	Yürütmek	Dimeşîne	Nameşîne
Nasandin	Tanıtmak	Dinasîne	Nanasîne
Peyivandin	Konuşturmak	Dipeyivîne	Napeyivîne
Qedandin	Bitirmek	Diqedîne	Naqedîne
Qerisandin	Sıkıştırmak/Dondurmak	Diqerisîne	Naqerisîne
Qetandin	Koparmak/Yırtmak	Diqetîne	Naqetîne
Revandin	Kaçırmak	Direvîne	Narevîne
Rijandin	Dökmek	Dirijîne	Narijîne
Şandin	Göndermek/Yollamak	Dişîne	Naşîne
Şewitandin	Yakmak	Dişewitîne	Naşewitîne
Tewandin	Eğmek/Bükmek	Ditewîne	Natewîne
Weşandin	Yayımlamak	Diweşîne	Naweşîne
Xebitandin	Çalıştırmak	Dixebitîne	Naxebitîne
Xeyîdandin	Küstürmek	Dixeyidîne	Naxeyidîne
Zivirandin	Geri göndermek	Dizivirîne	Nazivirîne
Çêkirin	İmal etm/Üretmek	Çêdike	Çênake
Dadan	Kapamak/Kitlemek	Dadide	Danade
Dagirtin	Doldurmak	Dadigire	Danagire
Daketin	İnmek	Dadikeve	Danakeve
Damezirandin	Kurmak	Dadimezirîne	Danamezirîne
Daxistin	İndirmek/Düşürmek	Dadixe	Danaxe
Rahiştin	Asılmak(bir işe)	Radihêje	Ranahêje
Raketin	Yatmak	Radikeve	Ranakeve
Rakirin	Kaldırmak/Sökmek	Radike	Ranake
Raxistin	Sermek/Döşemek	Radixe	Ranaxe
Rûniştin	Oturmak	Rûdine	Rûnade
Vebûn	Açılmak	Vedibe	Venabe
Vegerîn	Geri dönmek	Vedigere	Venagere
Vegotin	Anlatmak	Vedibêje	Venabêje
Vekirin	Açmak	Vedike	Venake
Veqetandin	Ayırmak	Vediqetîne	Venaqetîne
Veşartin	Saklamak	Vedişêre	Venaşêre
Wergerandin	Çeviri yapmak	Werdigerîne	Wernagerîne

Yukarıdaki tabloda, yaygın kullanılan fiillerin 3.tekil şahıs (ew) çekimlerini paylaştım. Diğer kişilere göre çekmek için yapmamız gereken tek şey; sonlarındaki –e eki yerine 1.tekil şahıs için –im, 2.tekil şahıs için î, 1.çoğul, 2.çoğul ve 3.çoğul şahıs için –in ekini getirmek.

Uyarı: Bazı fiillerin sonu –ê, ya da –o ile bitmektedir. Bu durumda nasıl çekeceğimize gelince;

Hatin (Gelmek)	Şûştin (Yıkamak)
Ez têm. (Geliyorum.)	Ez dişom. (Yıkıyorum.)
Tu têyî. (Geliyorsun.)	Tu dişoyî. (Yıkıyorsun.)
Ew tê. (Geliyor.)	Ew dişo. (Yıkıyor.)
Em tên. (Geliyoruz.)	Em dişon. (Yıkıyoruz.)
Hûn tên. (Geliyorsunuz.)	Hûn dişon. (Yıkıyorsunuz.)
Ew tên. (Geliyorlar.)	Em dişon. (Yıkıyorlar.)

Bazı zaman belirteçleri:

Qet (Hiç)  /  Ti caran (Hiçbir zaman) /  Hin caran (Bazen) /  Carinan (Ara sıra)  /  Pirî Caran     ( Çoğu kez) / Her tim (Her zaman) / Her sibe (Her sabah)  /  Her êvar (Her akşam) / Her roj (Her gün)

*Kaynak kitap olarak Hînker’i kullandım. Ben ne öğretmen, ne de Kürtçe konusunda yetkin biriyim. Sadece notlarımı defterden bloga aktarmak belki bir başkasına da yararlı olur diye mantıklı geldi. Düzeltmek istediğiniz bir şey, ya da yanlış bulduğunuz anlatım söz konusuysa berfdimsk@gmail.com a mail atabilirsiniz.