Çîrokiya Dema Boriya Têdeyî (Di’li Geçmiş Zamanın Hikayesi)

Di’li geçmiş zamanın hikayesi çok sık kullanılan bir zaman değildir. Genellikle, görülen geçmiş zamanda konuşurken, anlatımı güçlendirmek için kullanılır. Öykülerde çok sık rastlarız. Türkçedeki karşılığı; “geldiydi, yaptıydı, ettiydi” şeklindedir. Türkçe’de bu zamanın literatürdeki karşılığı "-miş'li geçmiş zamanın hikayesi""dir, di'li geçmiş zamanın hikayesine ancak bazı bölgelerde köylülerin konuşma dilinde rastlanır.

Birleşik bir zamandır ve “bûn” yardımcı fiiliyle oluşturulur. Adım adım anlatalım:

!!Fiilimizin di’li geçmiş zaman kökünü ve geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu bileceğiz.

Eğer fiilimiz geçişsizse;

1.adım: Fiilimiz, geçişsiz bir fiil olan “hatin” olsun. Di’li geçmiş zaman kökü neydi? “hat”.

2.adım: “Hat” sessiz harfle bittiği için bûn yardımcı fiiliyle birleştirirken araya bir “–i” kaynaştırması alır ve “hat-i” olur.

3.adım: “Bûn” yardımcı fiilinin geçmiş zaman kökü neydi? “Bû”. Şimdi fiilimizle birleştirelim. “Hat-i-bû”.

4.adım: Şimdi şahıs eklerimizi ekleyelim;

Ez hat-i-bû-m.

Tu hat-i-bû-yî.

Ew hat-i-bû. (Ek almaz.)

Em hat-i-bû-n.

Hûn hat-i-bû-n.

Ew hat-i-bû-n.

UYARI! Şayet fiilimizîn kökü sessiz değil de sesli harfle bitiyorsa ne yapacağız?

Örneğin; çûn fiilinin kökü “çû”dur ve sesli harfle biter. O zaman araya kaynaştırma olarak –i almaz! Şöyle olur;

Ez çû-bû-m.

Tu çû-bû-yî.

Ew çû-bû.

Em çû-bû-n.

Hûn çû-bû-n.

Ew çû-bû-n.

Eğer fiilimiz geçişliyse;

1.adım: Fiilimizin kökü sessizle bitiyorsa –i kaynaştırması getireceğiz; sesliyle bitiyorsa ek almaz.

2.adım: Nesnemiz tekilse fiilin sonuna ek gelmez, çoğulsa –n eklenir.

Örneğin;

Min tu kuştibû. (Ben seni öldürdüydüm.) Nesnemiz tekil.

Me daran nebirîbû-n? (Biz ağaçları kesmedi miydik?) Nesnemiz çoğul.

OLUMSUZLUK

Diğer geçmiş zamanlarda olduğu gibi burda da fiilin başına –ne öneki getirilerek olumsuzluk anlamı verilir.

Örneğin; Ez nehatibûm.(Gelmediydim.)

Şimdi örnek bir öykü paylaşalım:

Hebû tûnebû, li welatekî qijikeke ehmeq û roviyekî xapînok hebû. (Bir varmış bir yokmuş, bir memlekette ahmak bir karga ve kurnaz bir tilki varmış.) Rojekê qijikê ji xwe re ji cihekî parçeyek penêr dîtibû. (Bir gün, karga bir yerden kendisine bir parça peynir gördüydü.) Penêrê xwe kiribû devê xwe û li ser guliyê darekê veniştibû. (Peynirini ağzına aldıydı ve gül ağacının üzerine konduydu.) Di wê deme de rovî di wir re derbas dibû. (O anda tilki oradan geçiyordu.) Rovî dît ku qijikek li ser darê veniştiye û parçeyek penêr di devê wê de ye. (Tilki, karganın ağacının üzerinde oturduğunu ve ağzında bir parça peynir olduğunu gördü.) Rovî xwest ku gijik bipeyivine û penêr ji deve wê dikeve. (Karga tilkinin konuşmasını ve ağzındaki peyniri düşürmesini istedi.) Lewma jî wî bi gotinên xweş pesnê qijikê da. (Dolayısıyla da güzel sözlerle kargayı pohpohladı.) Li ser van gotinan gelekî kêfa qijikê hat. (Bu sözler üzerine kayfanın keyfi geldi.) Ew bi gotinên rovî xapiya. (O, tilkinin sözlerine kanmış.) Wê deve xwe vekir û penêr ji devê wê ket. (Ağzını açtı ve peynir düştü.) Rovî penêr ji erde rakir û xwar. (Tilki peyniri yerden aldı ve yedi.)

**Bu parçada birden fazla geçmiş zaman kullanılmıştır. İlk cümle di’li geçmiş zamanın hikayesi olmasına rağmen, Tükçe’ye miş-li geçmiş zaman olarak çevirdim çünkü “bir vardıydı, bir yoktuydu” Türkçe’de abes oluyor.

Miş'li Geçmiş Zamanın Hikayesi (Çîrokiya Dema Boriya Dûdar)

Bu zamanda ayrı bir yazı çıkacak kadar çok özellik olmadığından, bunu da bu yazının sonuna ekliyorum. Miş'li geçmiş zamanın hikayesi geçmişte olmuş, bitmiş olay ve durumları hikaye diliyle anlatmak için kullanılır. 

Kuralı şöyledir;

Di'li geçmiş zamanın hikayesindeki tüm kurallar geçerlidir, fakat fiil son ekleri farklılaştırır.

Örneğin;

Geçişsiz fiiller için;

Ez hat-i-bû-m Di'li geçmiş zamanın hikayesiyken => Ez hat-i-bûm-e ise Miş'li geçmiş zamanın hikayesidir. Fiile sırasıyla şu son ekler getirilir; e, (y)e, -ye/-iye, -e, -e, -e.
Ez hat-i-bûm-e.
Tu hat-i-bû-ye.
Ew hat-i-bû-ye.
Em hat-i-bû-ne.
Hûn hat-i-bû-ne.
Ew hat-i-bû-ne.

Geçişli fiiller için;

Eğer nesnemiz tekilse fiil; -ye, eğer nesnemiz çoğulsa -ne son ekini alır.

**Olumsuzluk için de gene "-ne" öneki fiile eklenir.

**Fiillerin di’li geçmiş zaman çekimlerine şu yazının sonundaki tablodan ulaşabilirsiniz=> http://konusuyorumamaanlamiyorum.blogspot.com/2012/09/dema-boriya-tedeyisade-dili-gecmis-zaman.html

**Yaptığım şey oldukça amatör bir iştir, eleştiride bulunurken bunu göz önünde bulundurursanız sevinirim. Hatalı anlatım söz konusuysa; berfdimsk@gmail.com ‘a mail atabilirsiniz.