Avaniya Tebatî (Edilgen Çatı)

Avaniya Tebatî Kürtçe’de “edilgen çatı”dır. İngilizce’de bunun karşılığı “passive voice”tur.

Bir cümlenin aktif kullanımında yüklemi yapan bellidir ve özne olarak adlandırılır. Pasif kullanımında ise özne yüklemden etkilenir. Ayrıca eylemi yapanın, yani öznenin bilinmediği veya önemli olmadığı durumlarda pasif kullanılır.

Kürtçede edilgen çatı “hatin” fiiliyle kurulur.

Hemen bir örnekle açalım, daha sonra tek tek farklı zamanlarda edilgenlik nasıl kurulur onu görelim.

Min pirtûk xwend. (Ben kitap okudum.)

Pirtûk hat xwendin. (Kitap okundu.)

A) Avaniya Tebatî (DEMA NIHA)

Edilgen çatının şimdiki zamanında hatin=> “tê/tê-n”e dönüşür.

Eğer nesnemiz (sözde özne) tekilse “tê”, çoğulsa “tên” kullanılır. Esas fiilimiz her zaman mastar haliyle kullanılır. 

Örneklerle görelim:

*Kinc tê dirûtin. (Giysi dikiliyor.) çoğul olsaydı; Kincên tên dirûtin. (Giysiler dikiliyor.)

*Xanî tê avakirin. (Ev inşa ediliyor.)

*Sêv tê xwarin. (Elma yeniliyor.)

Peki olumsuz yapmak istersek ne yapacağız? O zamanda tê ve tên yerine nayê veya nayên kullanacağız.

*Kinc nayê dirûtin. (Giysi dikilmiyor) çoğul olsaydı; Kincên nayên dirûtin. (Giysiler dikilmiyorlar.)

*Xanî nayê avakirin. (Ev inşa edilmiyor.)

*Sêv nayê xwarin. (Elma yenilmiyor.)

!!!! Şayet kişilere göre çekecek olursak şöyle olur;

Ez têm dîtin. (Görülüyorum.)

Tu têyî vexwendin. (Davet ediliyorsun.)

Ew tê dîtin. (Görülüyor.)

Em tên pêşwazîkirin. (Karşılanıyoruz.)

Hûn tên vexwendin. (Davet ediliyorsunuz.)

Ew tên pêşwazîkirin. (Karşılanıyorlar.)

*Yukarıdaki cümlelerde şahıs zamirleri özne değil sözde özne durumundalar. Örneğin; görülüyorum derken gören kişi “ben” değil, bir başkası ama belirtilmemiş. Hatin fiilini şimdiki zamanda, kişi zamirlerine göre çekiyoruz. Olumsuzuysa sırasıyla; nayêm, nayêyî, nayê, nayên, nayên, nayên şeklindedir.

B) Avaniya Tebatî (DEMA BÊ)

Edilgen çatının gelecek zamanında “hatin” => “bê/bên” ya da “were/werin”e dönüşür. İki kullanım da doğrudur. Ek olarak, gelecek zaman edatı dê kullanılır.

Nesnemiz(sözde özne) tekilse; bê ya da were, çoğulsa bên ya da werin kullanırız. Esas fiilimiz mastar halinde kullanılır.

Örnekler;

*Kovar dê bê çapkirin. (Dergi basılacak) ya da Kovar dê were çapkirin.

*Dar dê bê çandin. (Ağaç dikilecek.) / Dar dê were çandin.

*Çêlek dê bê dotin. (İnek sağılacak.) /Çêlek dê were dotin.

*Rojname û kovar dê bên/dê werin xwendin. (Gazete ve dergi okunacak.)

Olumsuz

Edilgen çatının gelecek zamanında olumsuzluk anlamı vermek için “neyê/neyên” kullanılır. Sözde özne tekilse neyê, çoğulsa neyên.

Örneğin;

Kovar dê neyê çapkirin. (Dergi basılmayacak.)

Rojname û kovar dê neyên xwendin. (Gazete ve dergi okunmayacak.)

C) Avaniya Tebatî (Dema Boriya Têdeyî)

Di’li geçmiş zamanın edilgen çatısında “hatin” => “hat/hatin”a dönüşür. Sözde öznemiz tekilse “hat”, çoğulsa “hatin” kullanırız. Esas fiil, diğerlerinde olduğu gibi mastar halindedir.

Örneğin;

Rojname hat belavkirin. (Gazete dağıtıldı.)

Rojname û Kovar hatin belavkirin. (Gazete ve dergi dağıtıldı.)

Olumsuzluk;

Edilgen çatının di’li geçmiş zamanında, olumsuzluk anlamı vermek için “nehat/nehatin” kullanılır. Sözde özne tekilse nehat, çoğulsa nehatin.

Örneğin;

Rojname nehat belavkirin. (Gazete dağıtılmadı.)

Rojname û Kovar nehatin belavkirin. (Gazete ve dergi dağıtılmadı.)

D) Avaniya Tebatî (Dema Boriya Dûdar)

Miş’li geçmiş zamanın edilgen çatısında “hatin”=> “hatiye/hatine”ye dönüşür. Sözde özne tekilse hatiye, çoğulsa hatine kullanılır. Esas fiilimiz, mastar halindedir.

Örneğin;

Kinc hatiye şûştin. (Çamaşır yıkanmış.)

Stran hatiye guhdarîkirin. (Şarkı dinlenmiş.)

Mevanên hatine pêşwazîkirin. (Misafirler karşılanmış.)

Olumsuzluk;

Mişli geçmiş zamanın edilgen çatısında olumsuzluk “nehatiye/nehatine” ile sağlanır. Sözde özde tekilse nehatiye, çoğulsa nehatine kullanılır.

Örneğin;

Kinc nehatiye şûştin. (Çamaşır yıkanmamış.)

Stran nehatiye guhdarîkirin. (Şarkı dinlenmemiş.)

E) Avaniya Tebatî (Dema Boriya Berdest)

Şimdiki zamanın hikayesinin edilgen çatısında “hatin”=> “dihat/dihatin”a dönüşür. Sözde özne tekilse dihat, çoğulsa dihatin kullanırız.

Örneğin;

Peyam dihat şandin. (Haber gönderiliyordu.)

Kinc dihat raxistin. (Çamaşır seriliyordu.)

Mêvanên dihatin birêkirin. (Misafirler yolculanıyordu.)

Olumsuzluk

Şimdiki zamanın hikayesinin edilgen çatısında olumsuzluk; “nedihat/nedihatin” ile sağlanır. Sözde özne tekilse nedihat; çoğulsa nedihatin kullanılır.

Örneğin;

Peyam nedihat şandin. (Haber gönderilmiyordu.)

Mêvanen nedihatin hatin. (Misafirler gelmiyordu.)

F) Avaniya Tebatî (Raweya Bilanî)

Bir şeyin yapılmasını istediğiniz durumlarda kullanılır. “hatin” => bê/bên” ya da “were/werin”e dönüşür. Ardından da mastar halindeki esas fiilimiz gelir.

Örneğin;

Bila pirtûk bê/were weşandin. (Kitap yayınlansın.)

Bila kincên bên/werin şûştin.

Olumsuzluk;

Olumsuzluk durumunda “neyê/neyên” kullanılır. Sözde özne tekilse neyê, çoğulsa neyên.

!!Dema bê ile karıştırılmasın! Hatırlatma: Dema bê’de “dê” edatı da kullanılıyordu.

**Yaptığım şey oldukça amatör bir iştir, eleştiride bulunurken bunu göz önünde bulundurursanız sevinirim. Hatalı anlatım söz konusuysa; berfdimsk@gmail.com ‘a mail atabilirsiniz.