Kürtçede Takılar (1)

Ad yalın haldeyken taşıdığı anlamın belirginliğinde ve genişliğinde değişiklik yapmak için ona eklenen bazı öğelere takı diyoruz. Takılar şunları göstermeye yarar:

1) Ad belirgin olduğu halde, bir başka sözcükle onu daha belirgin duruma getirmek;

Hesp-ê Soro (Soro’nun atı)

2) Belirsiz durumda olduğunu göstermek;

Hesp-ek (Bir at)

A) Tamlama Takısı

Tamlama takısı yalın haldeki bir ad ile onu tamlayacak olan her öğe (epitet, ad, zamir, sözcük grubu) arasında ilinti kurmak için kullanılır. Takıldığı sözcüğün cinsine ve sayısına göre aşağıdaki biçimleri alır:

-ê tekil eril için

-a tekil dişil için

-ên her iki cinsten çoğul için

1) Tekil Eril:

* Bir epitetle belirli adlar:

Hespê boz (boz at)

Nanê hişk (kuru ekmek)

Goştê sor (kırmızı et)

Darê stûr (kalın sopa)

Konê reş (kara çadır)

*Bir adla tamlanan adlar:

Hespê Soro (Soro’nun atı)

Nanê tenûrê (tandır ekmeği)

Goştê golikan (dana eti)

Darê şivên (çobanın sopası)

Konê axê (ağanın çadırı)

*Bir zamirle tamlanan adlar:

Hespê min (Benim atım)

Nanê te (Senin ekmeğin)

Goştê wî (Onun eti)

Darê me (Bizim sopamız)

Konê we (Sizin çadırınız)

Hespê wan (Onların atı)

2) Tekil dişil

*Bir epitetle tamlanan adlar:

Mehîna qenc (iyi kısrak)

Şeva sar (soğuk gece)

Kêra piçûk (küçük bıçak)

Ava germ (sıcak su)

Dara heşîn (yeşil ağaç)

Mirîşka qelew (yağlı tavuk)

*Bir adla tamlanan adlar:

Mehîna Soro (Soro’nun kısrağı)

Şeva baranê (yağmur gecesi)

Kêra pola (çelik bıçak)

Ava çem (dere suyu)

Dara gund (köyün ağacı)

Mirîşka pîrê (yaşlı kadının tavuğu)

*Bir zamirle tamlanan adlar:

Mehîna min (benim kısrağım)

Şeva te (senin gecen)

Kêra wî (onun bıçağı)

Ava me (bizim suyumuz)

Dara we (Sizin ağacınız)

Mirîşka wan (Onların tavuğu)

3) Her iki cinste çoğul

*Bir epitetle tamlanan adlar:

Hespên boz (boz atlar)

Mehînên qenc (iyi kısraklar)

Kêrên mezin (büyük bıçaklar)

Avên sar (soğuk sular)

*Bir adla tamlanan adlar:

Nanên tenûrê (tandır ekmekleri)

Darên şivên (çobanın sopaları)

Hespên Soro (Soro’nun atları)

Mehînên Soro (Soro’nun kısrakları)

Avên Kurdistanê (Kürdistan’ın suları)

Kêrên pola (çelik bıçaklar)

*Bir zamirle tamlanan adlar:

Hespên min, te, wî/wê, me, we, wan (benim, senin, onun, bizim, sizin, onların atları)

Mehînên min, te, wî/wê, me, we, wan (benim, senin, onun, bizim, sizin, onların kısrakları)

B) Belgisiz Takı

*Yalın haldeki belirli ad belgisizlik takısı denilen takının eklenmesiyle belirli kılınabilir. Tekil dişil ve eril için –ek, her iki cinsin çoğulu için –in.

Örneğin;

Hespek (bir at) Hespin (atlar)

Nanek (bir ekmek) Nanin (ekmekler)

Darek (bir sopa) Darin (sopalar)

Mehînek (bir kısrak) Mehînin (kısraklar)

Şevek (bir gece) Şevin (geceler)

Kêrek (bir bıçak) Kêrin (bıçaklar)

** Belgisiz durumdaki ad gene de bir tümleçle ya da epitetle tamamlanmış olabilir. O zaman belgisizlik takısı aşağıdaki biçimleri alır:

-ekî (tekil eril için)

-eke (tekil dişil için)

-ine (her iki cinsin çoğulu için)

1) Tekil eril:

*Belgisiz durumda, ama bir epitetle tamamlanmış adlar:

Hespekî boz (boz bir at)

Nanekî hişk (kuru bir ekmek)

Goştekî sor (kırmızı bir et)

Darekî stûr (kalın bir sopa)

Konekî reş (kara bir çadır)

*Belgisiz durumda, ama bir adla tamamlanmış adlar:

Hespekî Soro (Soro’nun bir atı)

Nanekî tenûrê (bir tandır ekmeği)

Goştekî golikan (bir dana eti)

Darekî şiven (bir çoban sopası)

Konekî koçeran (bir göçer çadırı)

*Belgisiz durumda, ama bir zamirle tamamlanmış adlar:

Hespekî min, te, wî/wê, me, we, wan (Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların bir atı)

2) Tekil dişil:

*Belgisiz durumda ama bir epitetle tamamlanmış adlar:

Mehîneke qenc (iyi bir kısrak)

Şeveke sar (soğuk bir gece)

Kêreke piçûk (küçük bir bıçak)

Dareke mezin (büyük bir ağaç)

Mirîşkeke reş (kara bir tavuk)

*Belgisiz durumda, ama bir adla tamamlanmış adlar:

Mehîneke Soro (Soro’nun bir atı)

Şeveke baranê (bir yağmur gecesi)

Kêreke pola (bir çelik bıçak)

Aveke çeman (bir dere suyu)

Mirîşkeke pîrê (ihtiyarın bir tavuğu)

*Bir zamirle tamamlanmış adlar:

Mehîneke min, te, wî/wê, me, we, wan (Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların bir kısrağı)

3)İki cinsin çoğulu

*Bir epitetle tamlama:

Hespine boz (boz atlar)

Darine stûr (kalın sopalar)

Konine reş (kara çadırlar)

Mehînine qenc (iyi kısraklar)

Mirîşkine spî (beyaz tavuklar)

Kêrine tûj (keskin bıçaklar)

*Bir adla tamlama:

Hespine Soro (Soro’nun atları)

Darine şiven (çobanın sopaları)

Konine koçeran (göçer çadırları)

Mehînine axê (ağanın kısrakları)

Kêrine pola (çelik bıçaklar)

*Bir zamirle tamlama:

Hespine min, te, wî/wê, me, we, wan (Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların atları)

**Bu yazı tamamiyle  Mîr Celadet Elî Bedirxan’ın kitabından alınmıştır.