A)
Canlı varlıkları
gösteren sözcüklerin cinsi:
1)
Erkek varlıkları gösteren bütün cins
adlarla, özel adlar erildir.
Örneğin;
Mirov (adam,
erkek)
Bav (baba)
Cotkar (çiftçi)
Rîspî (ileri
gelen, ak sakallı, yaşlı)
Hesp (at, aygır)
Beran (koç)
Nêrî (teke)
Soro (erkek özel
adı)
2) Dişi varlıkları
gösteren bütün cins ve özel adlar dişildir.
Örneğin;
Jin (kadın)
Dê/ Dayik (anne)
Kebanî (ev
kadını)
Çêlek (inek)
Mehîn (kısrak)
Mî (koyun)
Bizin (keçi)
Rewşen (kadın
özel adı)
İstisna: Baran (yağmur), Keser (acı, sıkıntı),
Şêr (aslan), Xem (gam, keder) erkek ya da kadın özel adı olarak
kullanılabilirler, o durumda uygun olan cinsi edinirler.
3) Bazı
hayvanların erkek ve dişi oluşuna göre değişik ad alırlar. Fakat bazı
hayvanların tek bir cinsi vardır.
Örneğin;
Rovî (tilki)
eril
Şêr (aslan) eril
Kevok (güvercin)
dişil
Qijik (karga)
dişil
4) Hayvanın
cinsiyeti belirtilmek istenirse, erkek için nêr, dişi için mê epiteti
kullanılır.
Örneğin;
Ker (eşek) er.
=> Kerê nêr (erkek eşek), Kera mê (dişi eşek)
Hirç (ayı) diş. =>
Hirçê nêr (erkek ayı), Hirça mê (dişi ayı)
Kew (keklik) er.
=> Kewê nêr (erkek keklik), Kewa mê (dişi keklik)
Kêvroşk (tavşan)
er. => Kêvroşkê nêr (erkek
tavşan), Kêvroşka mê (dişi tavşan)
5) Bazı
durumlarda hayvanın cinsiyetini belirten sıfat adın önüne eklenir ve yeni bir
bileşik sözcük ortaya çıkar.
Örneğin;
Nêreker (erkek
eşek)
Maker (dişi eşek)
Nêrekew (erkek
keklik)
Mêkew (dişi
keklik) *marî de denir.
Mange (inek)
Dêlegur (dişi
kurt)
B) Canlı varlıklardan başka nesneleri gösteren
sözcüklerin cinsi:
1) Şunlar
erildir:
*Yek’den (Bir) başka bütün sayı adları
*Akarsuları gösteren sözcükler ve özel adlar
*Madenlerin ve metallerin adları
*Ad olarak kullanılan renklerin adları
*Büyükbaş ve küçükbaş hayvanlardan elde
edilen ürünlerin çoğu ve bütün süt mamullerinin çoğu.
İstisna olarak; hirî (yün), liva (ince yün), lorik (lor peyniri) dişildir.
2) Şunlar
dişildir:
*Oturulan yerleri gösteren adları. İstisna olarak; kon (çadır), xanî (ev),
axur (ahır), stewl (tavla) sözcükleri erildir.
*Taşıtları ve ulaştırma araçlarını gösteren
adlar.
*Akarsu adları
dışında, bütün coğrafi özel adlar
(şehirler, ülkeler, dağlar vb.)
*Gökte bulunan ya da gökten düşen herşeyi
belirten sözcükler ve atmosfer olaylarının çoğu. İstisna olarak; ezman (gök) ve ba (rüzgar) erildir.
*Zamanı ve bölümlerini gösteren sözcüklerin
çoğunluğu. Bazıları birkaç lehçede erildir.
*Hastalıkları, ağrıları, yaraları gösteren
adlar.
*Ekmek (nan) ve
benzerleri ile et (goşt) hariç, pişmiş
yemeklerin adları.
*Müzik aletleri ve büro gereçleri
*Ateşli silahların hepsi. İstisna: şûr (kılıç), gürz (topuz),
bivir (balta), tevirzîn (iki ağızlı balta)
*İstisnasız olarak gövdesine –î getirilerek
yapılan bütün soyut sözcükler:
Mezinahî
(büyüklük)
Spehîtî
(güzellik)
Dirêjahî
(uzunluk)
Mêranî (cesaret)
Camêrî (cömertlik)
Xizanî
(fakirlik)
=> Somut bir
anlam taşıdığı takdirde, -i’li adlar eril olabilir. Örneğin; belekî (kar
tanesi), karwanvanî (kervancı)
*Ad olarak kullanılan bütün mastarlar;
Nalîn (inleme), Mirin (ölüm), Dayîn (Bağış), Jîn (besin, yiyecek).
C) Değişik cinste sözcükler
*Normalde eril oldukları halde gösterdikleri kişi
kadın olan sözcükler dişil olabilirler.
Örneğin;
Heval er.
(arkadaş), hevala min (kadın) arkadaşım
Dijmin er.
(düşman), dijmina min (kadın) düşmanım
Dost er. (dost),
dosta min (kadın) dostum
Cîran er.
(komşu), cîrana min (kadın) komşum
Mîr er. (emir),
Mîra Botan ( Botan emiresi)
* Ad olarak kullanılan sıfatlar erkek bir varlığı
gösterdikleri zaman eril, dişi bir varlığı gösterdikleri zaman dişil olurlar.
Delalê min (erkek) sevgilim
Delala min (kadın) sevgilim
*Anlamına göre cinsi değişen bazı sözcükler;
Mal diş. (ev)
=> Mal er. (mal, mülk)
Ben diş. (tarla
sekisi) => Ben er. (bağ, ilinti)
Dar diş. (ağaç)
=> Dar er. (odun)
*Bu yazı tamamiyle Mîr Celadet Elî Bedirxan’ın kitabından
alınmıştır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder