Kürtçede Ad Çekimleri

A) Belirli durumdaki adın çekimi

1) Özne durumu ya da yalın durum: Özne durumunda belirli ad, cinsi ve sayısı ne olursa olsun, yalın biçimini korur, yani EK ALMAZ.

a) Tekil eril:

Hesp hat. (At geliyor.)

Mirov dixwe. (Adam yemek yiyor.)

b) Tekil dişil:

Mehîn dibeze. (Kısrak koşuyor.)

Dotmam dikene. (Amca kızı gülüyor.)

c) İki cinsin çoğulu:

Hesp hatin. (Atlar geliyorlar.) => Çoğul olduğunu fiil çekiminden anlıyoruz.

Mirov dixwin. (Adamlar yemek yiyorlar.)

2) Tümleç durumu ya da eğik durum: Cümlede bir tümleç işlevi gördükleri zaman; tekil eril için –î, tekil dişil için –ê, her iki cinsin çoğulu için –an eklerini alırlar.

Eğik durumlardaki ad çekimleri şunlardır:

a) Tekil eril:

Ez hespî dibînim. (Ben atı görüyorum.)

Ez mirovî dibînim. (Ben adamı görüyorum.)

b) Tekil dişil:

Ez mehînê dibînim. (Kısrağı görüyorum.)

Ez dotmamê dibînim. (Amca kızını görüyorum.)

c) İki cinsin çoğulu:

Ez hespan dibînim. (Atları görüyorum.)

Ez mirovan dibînim. (Adamları görüyorum.)

Ez mehînan dibînim. (Kısrakları görüyorum.)

Ez dotmaman dibînim. (Amca kızlarını görüyorum.)

Özel durum: -a ya da –e içeren eril adların özel bükümü=> bu adlarda –a ya da –e ünlüsü –ê’ye bükünerek tümleç durumu oluşturabilir. Yani; hespî yerine hêsp, aşî yerine êş olabilir.

Örneğin; “Ez hespî dibînim” yerine “Ez hêsp dibînim.” denir.

Ez ji aşî têm (Değirmenden geliyorum) yerine Ez ji êş têm denir.

*Ga (öküz), xanî (ev), ba (rüzgar), çiya (dağ), kevir (taş), kew (keklik) ve Bozan, Xabûr gibi özel adlar da aynı kategoriye girer.

*Bir sözcük –a ve –e ünsüzlerinin ikisini birden, ya da iki tane –a, iki tane –e içerdiği takdirde, daima ikinci ünlü büküm alır.

ezman => ezmên

welat => welêt

bajar=> bajêr

beran=> beren

Not: Günümüzde tekil eril eğik durum artık –a ve –e ünlülerinin bükülmesiyle sağlanmaktadır. Bunların ikisini de içermeyen sözcüklerse değişikliğe uğramaz. (örn. 2) Ancak –a ya da –e ünlüsünün bükülmesiyle eğik durum oluşumu, onları içeren sözcük bir gösterme (işaret), belgisizlik, soru ya da sayı sıfatından sonra geldiği zaman –î kullanmak zorunludur!

Örnek 1;

Tu kîjan hespî dixwazî? (Hangi atı istiyorsun?)

Ez ji vî aşî têm. (Bu değirmenden geliyorum.)

Ez çel beranî dibînim. (40 koyun görüyorum.)

Örnek 2: ez mirovî dibînim yerine ez mirov dibînim deniliyor.

-an’lı sözcükler:

-an’la biten sözcükler iki kategoriye ayrılır: birinci kategoride –an eki, sözcüğün ayrılmaz bir parçasıdır.

Örneğin;

Baran (diş.) yağmur

Derman (er.) ilaç

Garan (diş.) sığır sürüsü

Kevan (er.) yay

Dran (er.) diş

Rewan (diş.) Erivan

*Bütün bu sözcükler düzgün tümleç durumu oluştururlar.

İkinci kategoride –an soneki, çoğulun eğik durumunu belirten ad çekim ekidir. O yüzden başka bir ek almazlar.

Ez ji Botan têm. (Botan’dan geliyorum.) Ez ji Botanê têm DENMEZ!

Ez çûme Xerzan. (Xerzan’a gittim.) Ez çûme Xerzanê DENMEZ!

***Tek istisna Gulan’dır. Nîve Gulanê (Mayıs ortası)

2) SESLENME

Seslenme çekim ekleri şunlardır:

a) Tekil eril; -o

Mirovo (ey adam)

Xorto (ey delikanlı)

b) Tekil dişil; -ê

Dotmamê (ey amca kızı)

Xwişkê (ey bacı)

c) İki cinsten de çoğul; -ino

Mirovino (ey adamlar)

Xwişkino (ey kız kardeşler)

**Seslenme tekil eril ve çoğul için lo, tekil dişil için lê getirilerek de yapılabilir:

Lo xorto (ey delikanlı)

Lê dotmamê (ey amcakızı)

**Çoğul seslenme gelî ünlemi ile de yapılabilir:

Gelî mirovan => Mirovino yerine.

Gelî Kurdan => Kurdino yerine.

UYARI! Daha önce tamlama takısı almış hiçbir sözcük, ad çekim eki alamaz!

3) Bir ünlü ile biten sözcüklerde ad çekimi:

**-a’lı sözcükler: bağlantı ünsüzü –y’dir. Büzülmüş biçimler tekil eril ve dişil için –ê alır, çoğul için –an alır. 

**-e’li sözcükler:

 ***Franse, Sûriye, Tirkiye gibi bazı –e’li özel adlar düzgün biçimde eğik duruma girerler. Fransayê, Sûriyayê, Tirkiyayê olurlar.

**-ê’li sözcükler: bağlantı ünsüzü –y’dir ve son ünlü –ê’nin yerini –e alır.

**-î’li sözcükler: bağlantı –y’dir ve son ünlü –î’nin yerini –i alır.

-û’lu ve –o’lu sözcükler: bağlantı ünsüzü normal olarak “w”dir (bazı ağızlarda –y). –û'nun yerini –i alır, o’da değişiklik olmaz.

**-û’lu sözcükler:

**-o’lu sözcükler:

B) Belgisiz durumdaki Adın Çekimi

1) Eğer adımız özne durumundaysa; ad fazladan hiçbir ek almadan, takı almış durumda kalır. Neydi yalın durumdaki belgisiz takılarımız; tekil eril ve tekil dişil için –ek, her iki cinsin çoğulu için –in.

a) Tekil eril:

Mirovek (bir adam)

Hespek (bir at)

b) Tekil dişil:

Dotmamek (bir amca kızı)

Mehînek (bir kısrak)

c) Her iki cinsin çoğulu:

Mirovin (adamlar)

Dotmamin (Amca kızları)

2) Tümleç durumunda ya da eğik durumundaysa; ad yalın belgisiz durumdayken aldığı ekleri korur; ayrıca tekil eril için –î, tekil dişil için –ê, her iki cinsin çoğulu için –a eklenir.

a) Tekil eril:

Ez mirovekî dibînim. (Bir adam görüyorum.)

Ez hespekî dikirim. (Bir at satın alıyorum.)

b) Tekil dişil:

Ez dotmamekê dibînim. (Bir amca kızı görüyorum.)

Ez mehînekê dikirim. (Bir kısrak satın alıyorum.)

c) Her iki cinsin çoğulu:

Ez mirovina dibînim. (Adamlar görüyorum.)

!! Belgisiz durumdaki adlar, seslenme durumuna giremez!!

Not: -in belgisizlik takısı kullanmayan ağızlarda çoğulun eğik durumunun yani –ina takısının yerine şunlar kullanılabilir:

*Ez hespina dibînim (Atlar görüyorum) yerine Ez hinek hespan dibînim. (Birtakım adlar görüyorum.)

*Son olarak da; ünlüyle biterse adımız, -y kaynaştırması getiririz.

Paleyekî (bir orakçı) gibi..

Mîr Celadet Elî Bedirxan’ın kitabından yararlanılmıştır.