Dema Boriya Dûdar/Çîrokî (Miş’li Geçmiş Zaman)

Dema boriya dûdar, ya da duyulan geçmiş zaman, bizatihi şahit olmadığımız fakat geçmiş zamanda olan/yaşanan durum veya olaylar için kullanılır. 

Di’li geçmiş zaman (Dema Boriya Têdeyî) anlatırken, mühim olan meselenin, eylemin geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu bilmek olduğunu söylemiştik. Dema Boriya Dûdar için de geçişli/geçişsiz ayrımı aynı derecede önemlidir. Neydi bu geçişli fiil, geçişsiz fiil tekrar bir hatırlayalım:

Geçişli fiiller (Lêkerên gerguhêz): Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere “geçişli fiil” denir. Yani, Geçişli fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alırız.

Geçişsiz fiiller (Lêkerên Negerguhêz): Nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir. Yani, Geçişsiz fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alamayız.

*Fiillere bu soruları sorup, geçişli mi geçişsiz mi olduğunu öğrendikten sonra yapacağımız şeyler;

A) Diyelim ki fiilimiz geçişsiz (lêkerên negerguhêz)

Örneğin; çûn (gitmek) fiili geçişsiz bir fiildir.

1) Çûn fiilinin dema boriya tedeyî (di’li geçmiş zaman) çekimlerini hatırlıyoruz. Neydi?

Ez çûm.

Tu çûyî.

Ew çû.

Em çûn.

Hûn çûn.

Ew çûn.

2) Di’li geçmiş zaman çekimlerine sırasıyla şu ekleri getiriyoruz; -e, (y)e, -ye/-iye, -e, -e, -e.

Ez çûme.

Tu çûye. (“Tu çuyiye” de kullanılır fakat yaygın değildir.)

Ew çûye.

Em çûne.

Hûn çûne.

Ew çûne.

B) Diyelim ki fiilimiz geçişli (Lêkerên gerguhêz)

1) Bükümlü zamirlerimizi hatırlıyoruz neydi onlar;

Min

Te

Wî/Wê

Me

We

Wan

2) Şimdi fiilimiz geçişliydi ya, geçişli olmasının nedeni neydi, nesne almasıydı. İşte bakıyoruz o nesne tekil mi yoksa çoğul mu. Diyelim ki tekil; o zaman –iye ekini getiriyoruz fiilin di’li geçmiş zaman çekimine. Şayet nesnemiz çoğulsa o zaman, -ine ekini getiriyoruz. Örnekle görelim:

*Wî pirtûk xwendiye. (Kitap okumuş.)

*Wî pirtûkên xwendine. (Kitapları okumuş.)

!! Fiillerin di’li geçmiş zaman çekimlerine şu yazının sonundaki tablodan ulaşabilirsiniz=> http://konusuyorumamaanlamiyorum.blogspot.com/2012/09/dema-boriya-tedeyisade-dili-gecmis-zaman.html

Özel durum:

Dîtin: Görmek fiili nesne alan bir fiildir, fakat aldığı nesne cins isim değil de ‘kişi’ ise, o zaman çekimi o kişi’ye göre olur. Nasıl mı?

Te ez dîtime.

Min tu dîtiye.

Wan ew dîtiye.

Wê em dîtine.

Me hûn dîtine.

Wî ew dîtine.

Olumsuzluk:

Di’li geçmiş zaman’da (Dema boriya têdeyî) olumsuzluk anlamı vermek için fiilimizin başına   –ne önekini getiriyorduk. Miş’li geçmiş zaman için de aynısı geçerlidir.

*Ez neçûme.

*Wê pirtûk nexwendiye.

Şimdi örnek metin paylaşalım:

Aşağıdaki parçada olayın bizzat tanığı olan Dilşa, kızına hadiseyi anlatıyor. O yüzden di’li geçmiş zaman kullanılıyor.

Dîlan: Dayê, xêr e? Dengê te nexweş e. (Anne hayırdır, sesin kötü geliyor.)

Dilşa: Qet nepirse keça min. (Hiç sorma kızım.) Pelîn jî duçerxeyê ket, piyê wê şikest. (Pelin bisikletten düştü, kolu kırıldı.)

Dîlan: Wer mebêje! (Deme!) Hûn niha li ku dere ne? (Siz şuan nerdesiniz?) Êşa wê pir heye? (Ağrısı çok mu?)

Dilşa: Niha baş e. (Şimdi iyi.) Em çûn nexweşxaneyê, bijişkî piyê wê xist cilsê. (Hastaneye gittik, doktor kolunu alçıya aldı.) Em vegeriyan malê. (Eve döndük.)

Dîlan Ez jî niha têm malê. (Ben de şimdi eve geliyorum.)

!Aşağıdaki parçada ise, olayın şahidi olmayan, annesinden duyan Dîlan, arkadaşına olayı anlatıyor ve bu yüzden miş’li geçmiş zaman kullanıyor:

Azad: Dîlan, xêr e? Tu xemgîn xuya dikî? (Dîlan hayırdır, üzgün görünüyorsun?)

Dîlan: Qet mepirse. (Sorma.) Niha diya min li min geriya, Pelîn ji duçerxeyê ketiye, piyê wê şikestiye. (Şimdi annem aradı, Pelin bisikletten düşmüş, kolu kırılmış.)

Azad: Derbasî be. (Geçmiş olsun.) Diya te ew biriye nexweşxaneyê? (Annen hastaneye götürmüş mü?)

Dîlan: Belê, ew çûne nexweşxaneyê. (Evet, hastaneye gitmişler.) Bijişkî piyê wê xistiye cilsê. (Doktor, kolunu alçıya almış.) Divê ez jî biçim malê. (Benim de eve gitmem gerek.)

Azad: Ez jî bi te re werim. (Ben de seninle geleyim.)

Dîlan: Baş e, ka em biçin. (Tamam, hadi gidelim.)

ŞUNU HİÇ YAPTIN MI?

Kürtçede bir şeyi daha önce deneyimleyip deneyimlemediğimizi sormak için miş’li geçmiş zaman (dema boriya dûdar) kullanırız. İngilizcede bunun için present perfect tense kullanılır.

Örneğin;

Rojda: Hêvind tu qet çûye Wanê? (Hêvind hiç Wan’a gitmiş misin?) ya da (Have you ever been in Wan?)

Hêvind: Belê, ez par bi malbata xwe re çûm Wanê. (Evet, geçen sene ailemle birlikte Wan’a gittim.) Em li wir hefteyekê man. (Bir hafta kaldık.) Tu?

Rojda: Na, ez qet neçûme Wanê, ez pir dixwazim biçim. (Hayır Wan’a hiç gitmedim, gitmeyi çok istiyorum.)

*Görüldüğü gibi sorumuzu miş’li geçmiş zamanla soruyoruz. Eğer cevabımız ‘evet’ ise di’li geçmiş zaman’la cevap veriyoruz, gittim, şunu yaptım, ettim gibi. Cevabımız ‘hayır’ ise miş’li geçmiş zamanla yapmadığımızı dile getiriyoruz.

*Düzeltmek istediğiniz bir şey, ya da yanlış bulduğunuz bir anltım söz konusuysa berfdimsk@gmail.com'a mail atabilirsiniz.